Początki ruchu nauczycielskiego na Mazowszu

( na podstawie: Franciszek Filipowicz – „Narodziny ruchu” w „Zarys dziejów ZNP”)

Polski nauczyciel, w zaborze rosyjskim obywatel „drugiej kategorii", stale podejrzewany o nieprawomyślność, musiał przezwyciężyć sporo trudności, aby uzyskać możliwość zrzeszenia się, choćby tylko w organizacje samopomocy koleżeńskiej, jakimi były wówczas kasy oszczędnościowo-pożyczkowe.

Jedną z pierwszych organizacji zawodowych nauczycieli o zasięgu lokalnym była w zaborze rosyjskim Kasa Oszczędnościowo-Zapomogowa dla Nauczycieli i Nauczycielek Prywatnych w Warszawie. Z ideą jej powołania wystąpili jeszcze w 1879 r. Jan Papłoński, Roman Wierzchlejski i W. Miklaszewski. Urzeczywistnienie tej idei nastąpiło dopiero w 1892 r., a jej statut został zatwierdzony w 1902 r. Choć była to tylko kasa zapomogowo-pożyczkowa, to jednak stała się ośrodkiem pracy społeczno-oświatowej i naukowej nauczycieli-Polaków. ośrodkiem zebrań towarzyskich, odczytów, prelekcji i dyskusji. Wzbogacaniu programu Kasy sprzyjało usytuowanie jej we wspólnym lokalu z redakcją „Przeglądu Pedagogicznego" wydawanego w Warszawie od 1882 r.

W środowisku osób związanych z Kasą i redakcją „Przeglądu Pedagogicznego" zrodziła się myśl zorganizowania ogólnokrajowej organizacji nauczycielskiej pod nazwą: Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego. W 1905 r. organizacja o takiej nazwie powstała, nie potrafiła jednak zrzeszyć ogółu nauczycieli polskich zaboru rosyjskiego. Organizacją o podobnym charakterze jak kasa warszawska było Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Nauczycieli Chrześcijan miasta Łodzi, zorganizowane w 1892 r. Także i ta organizacja nauczycieli nie ograniczała swej działalności jedynie do akcji samopomocowych, a starała się wpływać na upowszechnienie oświaty na terenie Łodzi i polepszenie przygotowania zawodowego nauczycieli.

W 1904 r. powstaje w Warszawie nielegalna organizacja nauczycieli pod nazwą Koło Wychowawców. Skupiała ona postępowych działaczy oświatowych, którzy korzystając z osłabienia wewnętrznego Rosji, próbowali osiągnąć pewne ustępstwa na rzecz oświaty i szkolnictwa polskiego. Wypracowany w tym środowisku program walki o postępową szkołę polską obejmował następujące żądania: autono­mia zarządu sprawami szkolnymi w Królestwie Polskim, wprowadze­nie powszechnego bezpłatnego nauczania, zapewnienie pełnego do­stępu do szkół wszystkim bez różnicy płci, wyznania i narodowości,  przyznanie wszystkim mieszkańcom Królestwa prawa do szkół z oj­czystym językiem nauczania, zniesienie obowiązkowej nauki religii w szkole, powierzenie kierownictwa szkół odpowiednio uzdolnionym specjalistom, utrzymanie stałych stosunków między szkoła a społe­czeństwem, założenie dostatecznej liczby zakładów kształcenia nauczy­cieli, polepszenie warunków bytowych nauczycieli.

Do najwybitniejszych działaczy Koła Wychowawców należeli in.in.: Stanisław Kalinowski, Ludwik Krzywicki, Stefania Sempołowska, He­lena Orsza-Radlińska, Władysława Weychert-Szymanowska, Jadwiga Jahołkowska, Józef Gródecki. Z tego środowiska w 1905 r. wyszła inicjatywa zorganizowania Polskiego Związku Nauczycielskiego, który zapoczątkował na tych ziemiach postępowy nurt zawodowego ruchu nauczycielskiego.

Na przełomie XIX i XX w. nauczyciele ludowi w Królestwie Pol­skim stali się przedmiotem żywego zainteresowania z jednej strony ugrupowań narodowych, z drugiej — ugrupowań ludowych i socja­listycznych. Każde z tych ugrupowań dążyło do pozyskania nauczy­cieli ludowych, aby za ich pośrednictwem rozszerzyć swe wpływy na chłopów.

W tym celu jedni i drudzy rozwijają pracę oświatowe-poli­tyczną na wsi i inspirują samokształcenie wśród nauczycieli ludo­wych. W celu ujednolicenia i rozszerzenia swych wpływów na wsi Liga Narodowa już w styczniu 1899 r. tworzy w Warszawie Towarzystwo Oświaty Narodowej (TON). Jego ogniwami organizacyjnymi były koła miejscowe zrzeszające chłopów i nauczycieli wiejskich. Koła te, cie­szące się poparciem ziemiaństwa i korzystające z jego pomocy mate­rialnej, kierowane były przez miejscową inteligencję, księży, leka­rzy itp.

Pod koniec wieku ożywia swą działalność organizacja oświatowa, powstała jeszcze w 1883 r., również działająca w konspiracji pod naz­wą: Koło Oświaty Ludowej (KOL). Koło to, jak i powstałe w tym samym czasie Kobiece Koło Oświaty Ludowej (KKOL) zrodziły się w środowisku postępowej inteligencji warszawskiej, a ich zadaniem było rozwijanie pracy oświatowej na wsi, szerzenie czytelnictwa, za­kładanie tajnych biblioteczek i w ogóle walka z ciemnotą i zacofa­niem ma wsi. Na przełomie XIX i XX w. koła ite znalazły się pod wpływami ruchu ludowego, zwłaszcza powstałego w 1904 r. Polskie­go Związku Ludowego (PZL).

Zarówno TON, jak i KOL starały się w swych szeregach skupić nauczycieli i pozyskać ich dla swej działalności. W tym celu obie strony, jak stwierdziła J. Schoenbrenner, działały   na pozór bardzo podobnie, organizowały w Warszawie kursy dla nauczycieli wiejskich, wyposażając ich w biblioteczki do samokształcenia, a do szkół ludo­wych wysyłały instruktorów, nawiązywały stosunki z uczniami se­minariów nauczycielskich. Treść tych prac była jednak odmienna. TON uwagę słuchaczy na kursach kierowało głównie na zagadnienia metodyczne przedmiotów polskich, KOL — na postępową myśl na­ukową. „Kursy te dawały wiejskim nauczycielom możliwość kontak­tów z Warszawą, pozwalały poznawać się wzajemnie, kierowały sa­mokształceniem, przełamując osamotnienie wiejskich nauczycieli. Tym samym zarówno TON, jak i koła lewicy pomagały w nawiązywaniu więzi zawodowych wśród nauczycielstwa ludowego. Objęły one jed­nak niewielką liczbę nauczycieli, przeważnie tych najzdolniejszych i najbardziej aktywnych".

Kursami organizowanymi przez TON kierował członek Ligi Naro­dowej, Grzegorz Zawadzki (Ojciec Prokop). W latach 1900—1905, wspólnie z Michałem Arcichowskim, nauczycielem z ówczesnej wsi podwarszawskiej — Mokotowa, urządzili 21 kursów-zjazdów dla na­uczycieli. Z tymi kursami wiąże się utworzenie, dzięki działalności G. Zawadzkiego, Towarzystwa Nauczycieli i Nauczycielek Ludowych (TNiNL), organizacji kierowanej i subsydiowanej przez Ligę Narodo­wa i ziemiaństwo. Nauczyciele zrzeszeni w TNiNL po utworzeniu w 1905 r. Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego stali się jego człon­kami i utworzyli w nim Sekcję Nauczycieli Szkół Elementarnych.

W działalności Polskiego Związku Ludowego na rzecz podniesienia poziomu oświaty na wsi szczególną aktywnością wyróżnili się nauczy­ciele ludowi i działacze oświatowi: Zygmunt Nowicki, Ludwik Suda, Wacław Piotrowski, Jadwiga Dziubińska, Jadwiga Jahołkowska, Ed­ward Abramowski, Stanisław Najmoła.

W okresie wydarzeń rewolucyjnych 1905 r. walkę o demokratyczną szkołę polską podjęli również, nauczyciele ludowi. Mając oparcie w PZL, nakłaniali rodziców, aby ich dzieci opuszczały szkoły rządowe na znak protestu przeciwko nauce w języku rosyjskim. Trzeba było tej akcji nadać masowy charakter, zorganizować ją i pozyskać dla niej ogół nauczycieli ludowych. Dla omówienia tych spraw grupa świa­tłych nauczycieli związanych z PZL spotyka się w czerwcu 1905 r. w Jaktorowie w mieszkaniu działacza PZL — Wacława Piotrowskiego. Uczestnikami tego spotkania byli m.in.: Z. Nowicki, S. Najmoła, L. Suda, S. Sempołowska, J. Jahołkowska, J. Dziubińska. Do najważ­niejszych jego postanowień zaliczyć należy uchwałę o zwołaniu zjazdu nauczycieli ze wszystkich guberni Królestwa. Zjazd miał mieć cha­rakter tajny i wyznaczono go na l października 1905 r.

Na miejsce zjazdu wybrano Pilaszków w powiecie łowickim, gdzie pracował w szkole Stanisław Najmoła i gdzie PZL miał licznych zwolenników.